

دوغ از نوشیدنی های سنتی ویژه ایران است. این فراورده یا فراورده های مشابه آن، پس از ایران در افغانستان، آذربایجان، ارمنستان، عراق، سوریه، بلغارستان، ترکیه، جزایر بالکان و به مقدار کمتر در سایر کشور های خاور میانه و آسیای مرکزی به مصرف میرسند. برای مثال، آیران که ویژگی های حسی نسبتا مشابهی با دوغ دارد، نوشیدنی ویژه ترکیه به شمار می آید.
کلمه دوغ از واژه فارسی دوشیدن اقتباس شده است و در لغت به معنی ماده حاصل از دوشیدن است. در گذشته، دوغ به فراورده ای اطلاق می شد که پس از رقیق سازی ماست پرچرب با آب و جداسازی آن با استفاده از مشک برجای می ماند. امروزه، دوغ از ویژگی های مشخص و استاندارد شده فیزیکی، شیمیایی، فیزیک-شیمیایی، میکروبی، و حسی برخوردار است.
در حال حاضر، دوغ از مقبولیت و مصرف بالا در ایران برخوردار بوده و میزان سرانه و تولید صنعتی آن در سال های اخیر رشد قابل توجه داشته است. مقبولیت دوغ نه فقط به عنوان فرآورده ای با ویژگی های حسی مطلوب، که به عنوان نوشیدنی تخمیری سالم و لذت بخش سبب شده است که به عنوان نوشیدنی ملی ایران پذیرفته شود. برخی پژوهش های بازاریابی انجام گرفته بیانگر این واقعیت هستند که دوغ از پتانسیل پذیرش نسبتا بالا در سایر کشورها نیز برخوردار است.
دوغ ساده نوشیدنی حاصل از تخمیر لاکتیکی شیر است که ماده خشک آن از راه رقیق کردن ماست دوغ سازی (پس از تخمیر) یا شیر دوغ سازی (پیش از تخمیر) استاندارد شده باشد. در صنعت برای طعمدار کردن آن از اسانسهای مختلف مثل کاکوتی ونعناع یا گلبرگهای خشک و خردشده گل محمدی استفاده میکنند. شاید این طور بتوان گفت که دوغ نوشابه ماست است و حاوی کلسیم و سایر مواد معدنی، ویتامینهای موجود در ماست، پروتئین و چربی است. به همین دلیل ارزش غذایی آن از ماست کمی کمتر است. بنابراین جایگزین کردن آن به جای شیر چندان درست نیست اما برای افرادی که دارای مشکل عدم تحمل لاکتوز هستند، میتواند مناسب باشد.
با توجه به فرایندهای تولید، دوغ را میتوان به چند دسته تقسیم نمود:
۱. تقسیم بندی از لحاظ گازدار بودن که بر این اساس دوغ به دو دستۀ گازدار و بدون گاز تقسیم میشود. گازموجود در دوغ های گازدار یا به صورت طبیعی و در اثر تخمیر در آنها ایجاد می شود و یا به آنها تزریق می شود.
۲. تقسیم بندی از لحاظ گرما دیدن که بر این اساس دوغ به دو دسته گرمادیده و گرماندیده تقسیم میشود. گرمادهی، فرایند گرمایی پس از تخمیر است که هدف از آن غیرفعالسازی میکروارگانیزمهای آغازگر و نیز از بین بردن آلودگیهای ثانویه احتمالی است و اساساً با پاستوریزاسیون تفاوت دارد زیرا شیر مورد استفاده برای تولید انواع دوغ قبلا پاستوریزه می شود.
در کارخانه های لبنی، مادۀ اصلی و رایج تولید دوغ ماست است و یا در روش دیگر دوغ مستقیماً از شیر، تولید می شود. شیر با ویژگیهای کیفی مناسب برای تولید ماست دریافت میشود و وارد فرایند تولید ماست میشود. سپس حداکثر با ۵۰ درصد آب آشامیدنی مخلوط و درصورت نیاز، نمک و اسانس به آن اضافه میشود. برای تولید دوغ گازدار، علاوه بر این، آب کربناته حداکثر به میزان ۵۰ درصد به آن افزوده می شود. ماست، ماده اصلی تشکیل دهنده دوغ است و آب، نمک، ترکیبات پایدارکننده و طعم دهنده به آن افزوده می شود.
پس از تهیه ماست، مرحله بعدی اختلاط آن با آب، نمک، گیاهان معطر و یاعرقیات جهت بهبود طعم است.
رنگ دوغ باید یکنواخت و سفید تا سفید شیری باشد. بافت دوغ در ظاهر باید یک دست، بودن ذرات لخته شده غیر قابل پراکنش پس از تکان دادن و بدون قابلیت کش آمدن زیاد هنگام ریختن باشد.
بافت دوغ باید کم گرانرو باشد. احساس دهانی پاک و لطیف بدون رسوب دهی محسوس بر سطح زبان بر جای گذارد.
طعم دوغ باید خوشایند و ویژه فراورده و بدون هرگونه بد طعمی(طعم غیر طبیعی) باشد.
ویژگی های میکروبیولوژیک دوغ ساده از نظر حدود مجاز آلودگی میکروبی باید مطابق جدول زیر باشد.
| شاخص | حد مجاز |
|---|---|
| کلیفرمها | cfu/g 10 حداکثر |
| اشرشیا کلی | منفی در هر گرم |
| کپک و مخمر | cfu/g 100 حداکثر |
| استافیلوکوکوس کواگولاز مثبت | منفی در هر گرم |
استاندارد کردن ماده خشک دوغ ممکن است از راه رقیق کردن شیر دوغ سازی یا رقیق کردن ماست دوغ سازی انجام شود.روش مرسوم رقیق سازی ماده خشک در ایران، رقیق سازی ماست دوغ سازی است.
به کارگیری این روش گذشته از کاهش حجم مخازن تخمیر شیر و ایجاد سهولت تکنولوژیک بیشتر در هماهنگ سازی تولید ماست و دوغ، بر مبنای پژوهش های انجام شده، بافت یک دست تر و لطیف تری در مقایسه با روش دیگر به دست می دهد، امامیزان گرمخانه گذاری آن بیشتر است.
پس از آماده کردن مواد، مطابق فرمولاسیون، ابتدا ماست در مخزن به خوبی همزده میشود تا لخته آن شکسته شده و یکنواخت شود. آب آشامیدنی، پایدار کننده و نمک در مخزن جداگانه ای با هم مخلوط شده و سپس به مخزن ماست اضافه می شوند. مخلوط به دست آمده پیش گرم می شود و افزودنیهای مجاز در این مرحله آن اضافه می شوند. ترکیبات طعم دهنده را در مخزن ذخیره و قبل از بسته بندی به دوغ اضافه می کنند.
پس از اختلاط و تهیه دوغ، درصورتیکه هدف تهیه دوغ گرماندیده باشد این مخلوط به بخش پرکنی فرستاده میشود و نیازی به فرایند حرارتی بعدی نیست. اما درصورتیکه هدف تولید دوغ گرمادیده باشد، باید این مخلوط مجدداً حرارت دهی شود که در این مرحله هدف غیرفعالسازی میکروارگانیزمهای مایه ماست است. دوغ گرمادیده متداولترین دوغ تولید شده در کشور ما است. فراورده پس از اختلاط به پاستوریزاتور منتقل شده و پس از تبادل حرارتی با دوغ خروجی، پیش گرم میشود و به هموژنایزر فرستاده میشود. عمل همگن سازی در فشار ۱۵۰ بار انجام میشود. پس از همگن شدن که به اختلاط بهتر ترکیبات هم کمک میکند، دوغ به پاستوریزاتور برمی گردد و در دمای ۸۵ درجه سلسیوس برای مدت ۲۰–۱۵ ثانیه و یا ۷۰ درجه سلسیوس برای مدت ۳۰ دقیقه گرمادهی میشود. سپس دوغ خنک میشود و به مخزن نگهداری فرستاده میشود. در این مخزن ترکیبات معطر و طعم دهنده ها هم به آن افزوده شده و سپس به بخش بسته بندی ارسال می شود.
مواد بسته بندی دوغ باید برای استفاده در صنایع غذایی مجاز باشند. جنس بسته باید مقابل ورود مواد خارجی نفوذناپذیر باشد. ظروف مورد استفاده برای بسته بندی دوغ از نوع ظروف پلیمری در جنسهای مختلف می باشد. این ظروف بیشتر از جنس پلی اتیلن ترفتالات و پلی اتیلن با دانسیته بالا هستند. همچنین بسته بندی دوغ در کیسه های پریپک هم کاملا متداول است. ضمن اینکه از قوطیهای آلومینیومی با درب آسان بازشو هم برای تولید دوغ استفاده می شود.
برخی از ویژگیهای مطلوب تغذیه ای دوغ به شرح زیر است:

