ماست

مراحل تولید ماست

استاندارد کردن چربی و ماده خشک شیر

شیر مورد استفاده برای تهیه ماست به منظور اصلاح ترکیبات موجود در آن و تهیه فراورده نهایی با کیفیت مطلوب باید استاندارد شود. در این مرحله محتوای چربی و مواد جامد بدون چربی شیر باید تنظیم شود. افزایش میزان ماده خشک به ویژه کازئینها و پروتئینهای آب پنیر سبب استحکام لخته میشود و میزان جدا شدن آب از لخته را کاهش می دهد.
میزان انجام هر یک از موارد فوق به کیفیت شیر اولیه و نیز ویژگیهای محصول نهایی بستگی دارد.
ماده خشک شیر مورد استفاده برای تولید ماست به یکی از روشهای زیر استاندارد میشود:
ـ تبخیر شیر و حذف۱۰تا ۲۰ درصد از آب آن
ـ افزودن شیر خشک بدون چربی به میزان ۵/۰ تا ۵/۲ درصد
ـ افزودن شیر غلیظ شده
مطابق استانداردهای بین المللی حداقل مواد جامد بدون چربی شیر، برای تولید ماست باید ۲/۸ درصد باشد.
علاوه بر مواد پایه ای موجود درشیر، در ماستهای طعم دار از ترکیبات قوام دهنده و پایدارکننده استفاده می شود.

ترکیبات قوام دهنده و پایدار کننده: این ترکیبات سبب افزایش قابلیت جذب آب شده و به این ترتیب مانع آب انداختن ماست می شوند.
طبق استاندارد ملی ایران کاربرد این ترکیبات حداکثر به میزان یک درصد مجاز است.

فرایند حرارتی شیر

فرایند حرارتی مهمترین مرحله در تولید محصولات تخمیری شیر است. فرایند حرارتی شیر برای تولید ماست علاوه بر سالم سازی و از بین بردن میکروبهای بیماریزای احتمالی، دارای اهداف دیگری به شرح زیر است:
ـ غیر فعال شدن آنزیمهای شیر
ـ کاهش میکروارگانیزم های غیر بیماریزا که رقیب استارترها هستند.
ـ غیرفعال شدن باکتریوفاژها ضد میکروبی طبیعی شیرکه مانع فعالیت استارترها هستند.
ـ دناتوره شدن پروتئینهای سرمی برای بهبود بافت محصول نهایی

بنابراین پاستوریزاسیون شیر مورد استفاده برای تولید ماست، در دما و زمان خیلی بالاتری نسبت به پاستوریزاسیون شیر آشامیدنی انجام می شود. این فرایند به صورت غیرمداوم در مخازن دو جداره و یا به صورت مداوم در پاستوریزاتورهای صفحه ای انجام می شود. پاستوریزاسیون در دمای ۹۰تا۹۵ درجه سلسیوس برای مدت ۵تا۱۵ دقیقه و یا در دمای۸۰تا۸۵ درجه سلسیوس برای مدت۳۰ دقیقه انجام میشود.

مایه زنی یا تلقیح استارتر

در ادامه ، شیر تا دمای مایه زنی (حدود ۴۳ درجه سلسیوس)، خنک می شود.

اضافه کردن استارتر: تولید فراورده های تخمیری، نیاز به میکروبهای آغازگر یا استارتر دارد.این میکروبها با فعالیت خود، اسید و ترکیبات مولد عطر و طعم ایجاد می کنند و به این ترتیب یک محصول تخمیری مناسب تولید می شود.

ـ افزودن مایه ماست به شیر باید درشرایط کاملا بهداشتی انجام شود و بعد از اضافه کردن مایه باید شیر رابرای مدت ۱۰تا ۱۵ دقیقه به خوبی هم زد تا مایه به طور کاملا یکنواخت در شیر پخش شود. برای تهیه ماست باید از مایه ماست استفاده کرد که حاوی باکتریهای آغازگر است.

مایه ماست شامل دو باکتری استرپتوکوکوس ترموفیلوس و لاکتوباسیلوس بولگاریکوس با نسبت یک به یک است. استرپتوکوکوس ترموفیلوس لاکتیک اسید تولید میکند. لاکتوباسیلوس بولگاریکوس علاوه بر لاکتیک اسید، مسئول اصلی تولید ترکیبات معطر به ویژه استالدئید است.

طرز تهیه مایه ماست:
برای تهیه مایه ماست از کشت خالص این میکروبها استفاده میشود که به صورت پودرآماده است و درآن میکروبهای مایه ماست به نسبت مشخص وجود دارند. دراین مرحله اگرهدف تولیدماست قالبی باشد، شیر مایه خورده به سرعت درون ظروف پر میشود و پس ازدربندی، به گرمخانه منتقل میشود.

گرمخانه گذاری

پس از مایه زنی ، لازم است تا شیر مایه خورده برای مدت حدود ۳ ساعت درشرایط انکوباسیون با دمای ۴۲-۴۵ درجه سلسیوس قرار گیرد. دمای گرمخانه باید به دقت کنترل شود زیرا دما، تأثیر آشکاری بر سرعت رشد و در نتیجه نسبت میکروبهای آغازگر دارد.
دمای پایینتر گرمخانه، رشد استرپتوکوکوس ترموفیلوس را تسریع میکند و ماست شیرینتر می شود، درحالیکه دمای بالاتر، رشد لاکتوباسیلوس بولگاریکوس را تحریک می کند و به این ترتیب ماست ترش ترخواهد شد.
پس از اینکه اسیدیته ماست به حدود ۷۰ درجه دورنیک رسید انکوباسیون به اتمام می رسد.

دمنده ها، هوای سرد با دمای حدود ۴ درجه سلسیوس را وارد گرمخانه نموده و هوای گرم را از آن خارج می کنند. سپس دربها را می بندند و دمای آنجا را کاهش می دهند. به این ترتیب دمای گرمخانه کاهش یافته و تبدیل به محیطی خنک می شود. دمای ماستها در زمانی کوتاه به حدود ۱۰ درجه سلسیوس می رسد. ماستها برای مدت حدود ۲ساعت درهمین دما می مانند تا به ویسکوزیته موردنظر برسند. از آنجا که هوای گرم به طرف بالا و هوای سرد به طرف پایین حرکت می کند، برای چرخش مطلوب هوا درگرمخانه، دمنده هایی درآن نصب شده اند که می توانند هوا را درگرمخانه به چرخش در آورند.

بسته بندی ماست

مواد مورد استفاده برای بسته بندی ماست باید مطابق با استاندارد باشند. جنس بسته علاوه بر نفوذ ناپذیر بودن در مقابل مواد خارجی باید در برابر اسیدیته بالای ماست مقاوم باشد. ظروف مورد استفاده برای بسته بندی ماست باید یک بار مصرف باشند. برای بسته بندی ماست معمولا از ظروف پلیمری در جنس های مختلف استفاده می شود. این ظروف بیشتر از جنس پلی اتیلن، پلی پروپیلن و یا پلی استایرن هستند. برای درب بندی این ظروف هم از فویل آلومینیومی که با لایه ای از پلاستیک پوشش داده شده استفاده می شود.این لایه امکان دوخت حرارتی را فراهم می کند.

اصول کنترل کیفیت محصول نهایی

ماست پس از خنک شدن مقدماتی، به سردخانه منتقل می شود و دمای آن به حدود ۶تا۸ درجه سلسیوس می رسد. قبل از عرضه به بازار، این ماست باید حداقل ۲۴ ساعت در این دما بماند تا به قوام مطلوب برسد. حمل و نقل ماست باید توسط وسیله نقلیه سردخانه دار و مناسب در دمای حدود ۴تا۵ درجه سلسیوس انجام شود. ماندگاری ماست در این دما حدود ۱۴ روز است. ماست قبل از خروج از کارخانه باید از لحاظ ویژگیهای ظاهری، حسی، شیمیایی و میکروبی مورد ارزیابی قرار گیرد.

منابع
  • استانداردهای ملی ایران
  • Codex
درباره ماست

تاریخچه

تولید فراورده های تخمیری شیر به بیش از ده هزار سال قبل میرسد. انواع زیادی ازفراورده های تخمیری درنقاط مختلف دنیا با نامهای متفاوت تولید می شوند. اساس تولید این فراورده ها افزودن دستهای از باکتریهای لاکتیکی به شیر است. این باکتریها، لاکتوز شیر را مصرف نموده و تولید لاکتیک اسید وسایر متابولیتها می نمایند. درنتیجه فرایند تخمیر، زمان ماندگاری این محصولات بالارفته وطعم و مزه آنها نیز بهبود می یابد.
همچنین مدتهاست که بشر به اثرات فیزیولوژیکی مفید فراوردههای تخمیری شیر پی برده است. این گروه از اثرات هم به واسطه ترکیبات زیست فعال موجود در شیر و هم به سبب ترکیبات مفیدی است که طی تخمیر و در اثر فعالیت میکروبهای مفید در آنها تولید می شود. این میکروبها بیشتر از گروه پروبیوتیکها هستند و دارای خواص بازدارندگی رشد میکروبهای بیماریزا بوده و از بروز برخی بیماریها جلوگیری میکنند.

تعریف 

ماست حاصل یک انعقاد اسیدی در شیر است که طی آن پروتئین های شیر در اثر فعالیت باکتری های تولید کننده لاکتیک اسید منعقد می شوند. در بین فراورده های تخمیری شیر، ماست محبوب ترین ومعروف ترین آنها است.
طبق اسناد تاریخی، بشر به این موضوع پی برده بود که وقتی شیر درون پوست حیوانات برای مدتی باقی بماند، قسمتی از آب آن از منافذ پوست تبخیر شده و در نتیجه مدت ماندگاری این محصول غلیظ نسبتاً ترش، افزایش خواهد یافت. افزودن قسمتی از این ماده به شیر تازه، سبب ماندگاری بیشتر آن می شد. ضمن اینکه در این حالت محصولی با طعم و بوی بهتر به دست می آمد. این موضوع اساس تولید ماست بشکل امروزی می باشد .

اجزای تشکیل دهنده اصلی 

1. شیر خام که می تواند از دید مقدار چربی کامل کم چرب یا بدون چربی و از دیدگاه مقدار ماده خشک معمولی یا چکیده باشد.همچنین شیر مورد استفاده می تواند تازه یا باز ساخته باشد.
۲.آب آشامیدنی (در صورت استفاده از شیر باز ساخته)
۳. انواع شیر خشک کامل ، کم چرب یا بدون چربی
۴. خامه پاستوریزه یا فرا دما
۵. باکتری های آغازگر ماست شامل استرپتوکوکوس ترموفیلوس و لاکتوباسیلوس دلبروکی زیرگونه بولگاریکوس

اجزای تشکیل دهنده اختیاری 

۱. پس آب کره یا دوغ کره یا پودر آن
۲. آب پنیر تخمیر شده یا نشده و انواع مشتقات آن مانند پودر آب پنیر، پروتئین تغلیظ شده آب پنیر یا پودر آن و آب پنیر با پروتئین تفکیک شده یا پودر آن
۳. انواع مشتقات کازئینی
۴. روغن کره و چربی بدون آب شیر
۵. مواد افزودنی غیر شیری از جمله ترکیبات قوام دهنده بافت یا ناروان ساز و ترکیبات ضد سرم دهی و ضد آب اندازی.

ویژگی ها

 1. ویژگی های حسی:

رنگ ماست باید یکنواخت و به طور نسبی سفید با سطح براق و درخشان باشد. وجود هرگونه رنگ غیر طبیعی نمایانگر فساد است.
سطح ماست باید بدون سرم دهی، ترک خوردگی در ژل، گاز دار بودن و دانه دانه بودن باشد.
بافت ماست هم زده در ظاهر باید یک دست، بدون ذرات لخته شده، یا توده شده یا هرگونه ذره خارجی غیر طبیعی و قابلیت کش آمدن مناسب هنگام قاشق برداری باشد.کش دار بودن بیش از حد بافت یا رشته ای(نخی) آن ممکن است از لزجت ایجاد شده در اثر آلودگی میکروبی محصول ناشی شود.
بافت ماست قالبی باید از قابلیت قاشق برداری مطلوب و آب اندازی اندک برخوردار باشد. همچنین سطح برش خورده با قاشق باید یکدست، شفاف و هموار باشد.
احساس دهانی بافت ماست باید لطیف و بدون احساس زبری (زمختی) و بریدگی و گسستگی باشد. بافت ماست نباید به صورت لاستیکی حس شود. این حالت ممکن است در اثر کاربرد نادرست قوام دهنده ها یا مشتقات پروتئین آب پنیر پدید آید.
ماست نباید بد طعمی ترشیدگی نامطلوب و بیش ترشیدگی در مزه و یا بو داشته باشد و باید از هرگونه طعم غیر طبیعی یا غیر ویژه از جمله طعم های تلخی، فلزی، بی طعم یا نارس، کهنه، کشک مانند، پخته، سوخته و الکلی بری باشد.

 2. ویژگی های شیمیایی:

مقدار اسیدیته قابل سنجش ماست نباید از ۷/۰ ٪ کمتر باشد.
PH ماست نباید از ۶/۴ بیشتر باشد.

 3. چربی :

  • اسیدیته و PH :

بر اساس مقدار چربی ویژگی های انواع ماست به شرح زیر است

 مقدار اسیدیته قابل سنجش ماست نباید از ۷/۰ ٪ کمتر باشد.
PH ماست نباید از ۶/۴ بیشتر باشد.

  • چربی

بر اساس مقدار چربی ویژگی های انواع ماست به شرح زیر است:

نوع ماست میزان چربی
ماست بدون چربی کمتر از 0/5 درصد
ماست کم چرب بین 0/5 تا 1/5 درصد
ماست نیم چرب بین 1/5 تا 3 درصد
ماست پر چرب بین ۳ تا ۶ درصد
ماست خامه ای بیشتر از ۶ درصد
ماست چکیده بدون چربی کمتر از 1/5 درصد
ماست چکیده کم چرب بین 0/5 تا 1/5 درصد
ماست چکیده نیم چرب بین 1/5 تا 3 درصد
ماست چکیده پر چرب بین ۳ تا 7 درصد
ماست چکیده خامه ای بیشتر از ۷درصد
  • ماده خشک 

بر اساس مواد جامد بدون چربی شیر( MSNF) ویژگی های انواع ماست به شرح زیر است:

نوع ماست میزان ماده خشک بدون چربی
ماست بدون چربی 10/5 ٪ <
ماست کم چرب 9/5% <
ماست نیم چرب 9 % <
ماست پر چرب 8/5 % <
ماست خامه ای 8/5 % <
ماست چکیده بدون چربی 15 % <
ماست چکیده کم چرب 14 % <
ماست چکیده نیم چرب 13 % <
ماست چکیده پر چرب 12 % <
ماست چکیده خامه ای 12 % <

ترکیبات قوام دهنده بافت یا ناروان سازها و ترکیبات ضد سرم دهی مورد استفاده مورد استفاده در ماست باید از نوع طبیعی یا مشابه طبیعی بوده و کاربرد آن طبق استاندارد انجام می شود.

غلظت آلاینده های شیمیایی، مایکوتوکسین ها، آفت کش ها، پادزیست ها، هورمون ها و باقی مانده مواد شستشودهنده و سترون کننده در ماست باید به تائیدمراجع قانونی و ذی صلاح کشور برسد.

4. ویژگی های میکروبی :

ویژگی های میکروبیولوژیک ماست ساده از نظر حدود مجاز آلودگی میکروبی باید مطابق جدول زیر باشد :

شاخص حد مجاز
کلی فرم حداکثر ۱۰ cfu/g
اشرشیا کلی منفی در هر گرم
استافیلو کوکوس های کواگولاز مثبت منفی در هر گرم
کپک و مخمر حداکثر 10 cfu/g
انواع ماست

از نظر بافتی ماست های ساده به انواع زیر تقسیم بندی میشوند:

ماستی است که مراحل تخمیر و همزدن را در مخزن تخمیر طی می نماید و سپس بسته بندی انجام می شود.

ماستی است که مراحل گرمخانه گذاری ، تخمیر و متعاقب آن سردکردن در ظرف بسته بندی انجام شده و بافت آن، شکل ظرف را به خود می گیرد.

ماست یونانی ماستی است غنی از کلسیم که در روند تولید آن آب اضافی، لاکتوز و مواد معدنی از ماست خارج شده و ماستِی  غنی با قند کمترو پروتئین بیشتر تولید می شود.